In de Saale ijstijd die ongeveer 200.000 jaar geleden begon, breidde het landijs zich uit en werden de stuwwallen van oost Veluwe gevormd. De stuwwallen bestaan voor een groot gedeelte uit zand en grind en toen de gletsjers smolten stroomde het smeltwater over lage plekken in de stuwwallen. Hierbij werden grote hoeveelheden zand en grind uitgeschuurd die tussen de stuwwallen werden afgezet. Zo ontstond in het zuidelijke deel van het Veluwemassief een zogenaamde ‘sandr’ vlakte. Na de Saale ijstijd volgde de Weichsel ijstijd (70.000 jaar geleden) die relatief warm was en waardoor het gebied droog werd. De wind had in die periode vrij spel door het ontbreken van vegetatie en er ontstonden zandduinen die zo’n vijf meter hoog konden worden. De Schaarsbergen is zo’n zandduin en vormt nu een rug met een lengte van drie kilometer (fig.50) (zie ook hoofdstuk 3).
Fig. 50 De Schaarsbergen op de militaire kaart uit 1843, Bron: Militaire kaart 1843. Bibliotheek Arnhem.
De naam Schaarsbergen stamt hoogstwaarschijnlijk af van het 13e eeuwse midden Nederlandse woord met de betekenis ‘aandeel in de marke’, deel van de gemene velden. Kenmerkend voor een marke was het bestuur van gemeenschappelijke gronden, ook wel aangeduid als de ‘schaarsgronden’ (Vossebeld, 1997).
De schapenteelt in de 17e en 18e eeuw zorgde ervoor dat het bos in het gebied geen kans kreeg en dat de heide in stand bleef. In de 19e eeuw veranderde dit. Men wilde de gronden ontginnen om er akkers en bossen op aan te leggen. Vermogende grootgrondbezitters stichtten buitenplaatsen en lieten ontginningsboerderijen bouwen. De grootgrondbezitters baron Brantsen van de Zyp en de heren De Bruijn hadden een groot deel van de grond waar nu het dorp Schaarsbergen ligt, in hun bezit. Zij gingen daar grootschalige ontginningen toepassen.
De werkzaamheden in het bos en op de akkers gaven vele mensen werk die kwamen te wonen in woningen en boerderijen. Wegen werden aangelegd en langzaam ontstond er een ontginningsdorp. Met geldelijke steun van onder andere de Brantsens, bij wie zeker het halve dorp in dienst was, verrezen er een kerk met pastorie en een School met de Bijbel waarin op dit moment een oorlogsmuseum is gehuisvest.
Op een deel van het vroegere landgoed is nu op initiatief van de gemeente Arnhem een demonstratiebos ontwikkeld. Het bos dient om bezoekers bekend te maken met de verschillende manieren van bosbeheer die er bestaan en om tegelijkertijd te laten zien welke resultaten hiermee behaald kunnen worden.
Het vroegere zandduin Schaarsbergen is momenteel in gebruik als bosareaal dat midden op een akker is gelegen terwijl op het oostelijke gedeelte een stuk veteranenbos is aangelegd.
Waardering
Ouderdom:
De zandduinen waaruit de Schaarsbergen ontstonden vonden hun oorsprong in de periode van de weichsel ijstijd zo’n 70.000 jaar geleden. In de legenda wordt de ouderdom daarom aangegeven met het cijfer 2.
Samenhang:
De Schaarsbergen vormt een onderdeel van de fysisch geografische gesteldheid en de samenhang hiermee is dus groot (legenda: 2).
Voor wat betreft de samenhang met andere objecten is deze wel aanwezig. Het dorp Schaarsbergen ontleent haar naam aan de zandduinen en in dit geval is er dus sprake van enige relatie en dus ook een samenhang tussen verschillende objecten (legenda: 1).
Zeldzaamheid:
Het onderzoeksgebied bestaat voor het grootste gedeelte uit stuifzandgebieden met zandduinen. De zandduinen waaruit de Schaarsbergen zijn ontstaan stammen echter uit een periode van 70.000 jaar geleden terwijl de zandduinen in de rest van het gebied veel jonger zijn. Toch komen er wel meer duinen met dezelfde oorsprong voor in de directe omgeving en daarom is de Schaarsbergen niet echt zeldzaam (legenda: 0).
Ook in andere delen van Nederland komen dit soort zandduinen voor en dus is de zeldzaamheid binnen Nederland ook niet groot (legenda: 0).
Kenmerkendheid:
De Schaarsbergen hebben door de eeuwen heen altijd een landschapsbepalende functie gehad. Na de ontginningen is dit veel minder geworden en tegenwoordig vallen de heuvels praktisch niet meer op. Kenmerkend voor het gebied zijn ze niet meer en erbuiten liggen meer van dit soort objecten en ze zijn daarom niet echt specifiek voor de omgeving meer (legenda: 1).
Gaafheid:
Omdat het gebied van de Schaarsbergen door de eeuwen heen nogal perifeer heeft gelegen en weinig bewoning heeft gekend zijn er geen grootschalige veranderingen doorgevoerd zoals in de rest van Nederland. Dit veranderde met de komst van het vliegveld in de oorlog en de periode na de oorlog waardoor er een aanslag werd gepleegd op het landschap. Hierdoor is het object wel aangetast maar nog steeds goed herkenbaar als een glooiing in het landschap (legenda: 1).