Fig. 229 Vrijland omstreeks 1900. Bron: Topografische kaart 1912 (met toestemming Provincie Gelderland).

Vrijland behoort tot de oudere ontginningslandgoederen van Schaarsbergen. In 1850 werd het terrein door doktor Scheltema van de gemeente gekocht. De aanwezige heide werd in cultuur gebracht en men zag dit als op de woeste gronden gewonnen land ‘het vrije land’. In 1871 kocht houthandelaar Coers het landgoed, bouwde er een houten villa en legde het kenmerkende lanenstelsel aan. Eén van de lanen is een kilometer lang en steekt de Koningsweg over (fig.229). Tussen de laanbeplanting plantte Coers productiebos aan.
In 1896 brandde de houten villa af die Coers gebouwd had en een jaar daarna kocht baron van Heeckeren het gebied en bouwde een landhuis op de plek waar de houten villa gestaan had.
In 1919 werd het landgoed gekocht door de ‘RK Congregatie St. Joseph’s Foreign Missionary Society, Trustees Cardinal Vaughan and others’ gevestigd te ‘Mill Hill’ bij Londen.
Deze missionarissen ontwikkelden er een opleidingscentrum en een tehuis voor bejaarde fathers. Hierdoor werd het landhuis al snel te klein. In 1924 werd er begonnen met de bouw van een Broederhuis dat gebruikt zou gaan worden voor opleidingen en in 1934 bouwde men een grotere vleugel aan het landhuis dat nu bekend staat ‘als Oud Vrijland’.

Fig. 230 Vrijland omstreeks 1930. Bron: Topografische kaart 1932 (met toestemming Provincie Gelderland).

De missionarissen boerden op de schrale bouw- en weilanden tussen de houtlanen in (fig.230). Op Vrijland kon men zich in verschillende vakken bekwamen. Zo was er een smidse, bakkerij, timmerwerkplaats, schoenmakerij, kleermakerij, washuis en zelfs een fokkerij voor zilvervossen. De hele opleiding duurde 5,5 jaar.
Ten noorden van het landgoed Vrijland lag het vliegveldje Kemperheide dat wel enige strategische waarde bezat. Er werden daarom in 1939 twintig Nederlandse militairen op Vrijland gestationeerd.
Op 11 mei 1940 werd Vrijland bezet door de Duitsers en de Nederlandse eenheid werd zonder bloedvergieten krijgsgevangen gemaakt.
De Duitse bezetter breidde het vliegveldje Kemperheide uit tot ‘Fliegerhorst Deelen’ waarbij Vrijland werd omgevormd tot een technisch complex ‘Werft’ genaamd. De onderkomens van de congregatie werden in gebruik genomen door de ‘Fliegerhorstkommandantur’.
Vrijland werd een militair object van groot belang door de bouw van het technische complex. Het complex bestond uit barakken, hangars, werkplaatsen en een kompaskalibratieschijf voor het ijken van de vliegtuigkompassen (fig.231).
De kapel werd omgebouwd tot bioscoopzaal, op het terrein werd een gevangenis ingericht en op de hoek met de Hoenderloseweg verscheen de hoofdingang van het vliegveld.
Begin 1941 verlieten de missionarissen op last van de bezetter Vrijland. Zij vonden een nieuwe plek ten noorden van Oosterbeek en stichtten daar het ‘Nieuw Vrijland’.
De meeste onderhoudsgebouwen op Vrijland werden ook in boerderijstijl opgetrokken maar soms beïnvloedde de functie de architectuur.

Fig. 231 Vrijland in 1945. De donkere lijnen zijn de rolbanen. Bron: archief Nederlandse Heidemaatschappij. Kaart van het vliegveld Deelen, 1945, nr. 45001

Op 8 mei 1945 keerden de missionarissen weer terug naar Vrijland. Van wat zij hadden opgebouwd bleek alles te zijn opgeblazen.
Na er 11 jaar gewoond te hebben vertrokken de missionarissen van Vrijland en gingen voorgoed naar Oosterbeek. Vrijland kwam in handen van het Ministerie van Defensie.
In 1957 betrok de staf van de 1e Divisie ‘7 December’ het landgoed. Het fathershuis werd ‘Oud Vrijland’ en de voormalige gevangenis ‘Nieuw Vrijland’ genoemd. Later zijn er de staven van 11e Pantserinfanteriebrigade en 101e Veldartillerie bijgekomen.
Tegenwoordig heeft de staf van de luchtmobiele brigade er zijn onderkomen (fig.232) (Coers, 1990).

Fig. 232 Vrijland omstreeks 2003. Het geel omlijnde is het veteranenbos met daarin de kompas kalibratieschijf. Bron: Topografische kaart 2003 (met toestemming Provincie Gelderland).

Vrijland nu

Fig. 233 Vrijland vanuit de lucht gezien in 2003. Bron: Topografische dienst 2003 (met toestemming Provincie Gelderland).

De Christus Koning kapel aan de westzijde is eigendom van het ministerie van defensie en is de enige kerk die het ministerie in bezit heeft. De zorg voor de kapel is in handen van de divisie aalmoezenier (fig.234).

De Werft te Deelen is het enige complete onderhoudscomplex van een vliegbasis die in Nederland bewaard is gebleven. De in boerderijstijl opgetrokken gebouwen op Vrijland dienden allemaal als onderhoudsgebouwen voor de vliegtuigen. Bijna alle gebouwen zijn in goede staat omdat ze na de oorlog werden overgenomen door defensie en tot op heden in gebruik bleven.
De objecten zijn door de Duitsers gebouwd op de velden die in gebruik waren bij de missionarissen. Zij hadden akkers, boomgaarden en groentetuinen aangelegd achter het missionarishuis en doordat de Duitsers hierop hun onderhoudscomplex gingen bouwen en dezelfde structuur aanhielden kreeg men de karakteristieke rechthoekige vorm (fig.233).
Dit is anders als bij de complexen Groot en Klein Heidekamp waar de gebouwen met een dorpsstructuur en kronkelige wegen werden aangelegd. Hieronder volgen enkele voorbeelden.

Het grootste bouwwerk uit de bezettingstijd is de Junkershalle welke is ontwikkeld door de firma met dezelfde naam (fig.235). De fabriek maakte vliegtuigen maar leverde ook hangars.

In Nederland staat alleen op het vliegveld Gilze-Rijen een soortgelijke hal maar deze is sterker aangepast aan latere behoeften. Wat originaliteit betreft is de Junkershalle in Deelen veel zeldzamer en is het raadzaam dat er het nodige onderhoud aan wordt gepleegd (fig.236, 237).

Vrijland werd door de Duitsers als technisch centrum gebruikt en alle gebouwen hadden iets van doen met technische zaken zoals motoren (fig.239), beplating, onderhoud (fig.240, 241), schilderwerk en ook veiligheid zoals bijvoorbeeld een gebouw voor onderhoud aan parachutes (fig.238).

Bij het repareren en afstellen van de vlieginstrumenten behoorde ook een kompaskalibratieschijf die diende om de kompassen van de vliegtuigen te ijken.
De schijf ligt in het veteranenbos en is overwoekerd met struikgewas (fig.242, 243, 244).

De schijf bestaat uit een rond betonnen oppervlak waarbuiten een betonnen ring ligt met een 360 graden verdeling. Het vliegtuig werd met de voorwielen op de buitenste betonnen ring gezet die kon draaien (op glazen kogellagers omdat die niet magnetisch zijn). Hierna werd het geheel gedraaid om het kompas te ijken. Het geheel is in goede staat maar moet wel vrij gehouden worden van struikgewas en vooral van bomen. Doet men dit niet dan drukken de wortels binnen de kortste keren de betonnen plaat kapot.

Het veteranenbos.
Het Ministerie van Defensie en de gemeente Arnhem hebben een ongeveer 70 hectaren groot terrein ten noorden van het Werft complex, wat voorheen gebruikt werd als landbouwterrein, voor onbepaalde tijd ter beschikking gesteld aan de stichting Veteranen Landgoed Vrijland.
Op het landgoed zal thematisch voor de doelgroep, zijnde het Nederlandse volk, uitgebeeld en verteld worden wat Nederlandse veteranen waar ook ter wereld opgedragen kregen door een democratisch samengestelde regering met steun van een democratisch gekozen parlement.
Het park is er met name op gericht om meer kennis en erkenning te bewerkstelligen voor de veteranen.
Op het terrein zijn zo’n 300.000 boompjes geplant en centraal in het terrein staat een Koningslinde die bereikt kan worden over een laan met een lengte van 1000 meter.
Een groot deel van de bomen die hier geplant worden zijn bedoeld als vervanging van bomen die (illegaal) weggekapt werden bij bouwprojecten of wegenaanleg en zo wordt er ook wel gesproken van ‘strafbos’.
Het is de bedoeling dat de gebouwen van Vrijland door defensie worden afgestoten en dan door de stichting benut kunnen worden als educatief- en herdenkingscentra met een uitgebreide verwijzingsfunctie naar die plaatsen in het land waar nadere informatie te vinden is over hetgeen de veteranen mee hebben gemaakt (Meijer, 2003).
Het landgoed in aanleg noopt Geerlings (oud militair en initiatiefnemer) tot superlatieven. ‘Dit wordt een prachtig park. Een aanwinst voor Arnhem en directe omgeving. Een heerlijke plek om in het weekeinde eens even te gaan wandelen’.
In Nederland zijn ongeveer een kwart miljoen veteranen. Zij krijgen op het landgoed allemaal een boom hoewel dat zuiver toeval is. Aanvankelijk speelde het idee om een herdenkingsbos in te richten maar daar is vanaf gezien. ‘Zo’n bos is te anoniem’, weet Geerlings. De bedoeling van het landgoed is juist dat veteranen uit de anonimiteit kunnen treden. Te lang is volgens Geerlings onduidelijk gebleven wat veteranen hebben moeten doorstaan.
Het landgoed is verre van af. Staatsbosbeheer zegt hierover. ‘Het moet nog allemaal anders worden. We willen kunstenaars aan het werk laten gaan met allemaal verschillende thema’s: Tweede Wereldoorlog, Indië en VN operaties.
Over tien jaar (geciteerd in 1998) beginnen de bomen ergens op te lijken. Tevoren is het oude witte klooster met kapel aan de Koningsweg, dat nu in gebruik is bij de Luchtmobiele Brigade, al ingericht als documentatiecentrum annex bezinningsruimte’.

Midden in het veteranenbos ten zuiden van de kalibratieschijf ligt een omheind gedeelte. Dit gedeelte bestaat uit een diep gat waar in de loop der tijd veel afval in is gestort. Volgens overlevering is hier radioactief afval gedumpt maar dit zou inmiddels weer zijn opgeruimd. De omheining staat er nog steeds (fig.245).

Fig. 245 In het veteranenbos ligt een diepe afgraving midden in de heuvels van ‘De Schaarsbergen’. Het zand werd gebruikt om de startbanen te verlengen waarna men in het gat afval dumpte. Het geheel is omheind.